Sazja: Udhëtimi epik i instrumentit të Lashtë nga Azia Qendrore në Ballkan

Instrumenti muzikor i quajtur saze ka njohur shumë emra dhe mishërime. Duke u transformuar dhe evoluar gjatë mijëra viteve, ajo ka migruar nga Azia Qendrore në Ballkan me emra dhe forma dhe me melodi të ndryshme – si “Baglama” në Anadoll, “Kopuz” në Anatolinë Qendrore, “Dotar” në Iran dhe “saze ose çifteli” në Ballkan.

Ndërsa ka elemente dhe rrënjë indiane, iraniane dhe kurde, ajo është më e lidhur me kulturën muzikore që turqit, selxhukët dhe osmanët oguzë sollën në Anadoll nga Azia Qendrore dhe më pas në Ballkan, pasi ushtritë osmane pushtuan tokat e mëparshme të Perandorisë Bizantine dhe shtetet mesjetare ballkanase.

Muzikantja Petra Nachtmanova, e lindur në Vjenë nga një nënë polake dhe një baba çek, dhe e rritur në Berlin, ra në dashuri me meloditë mistike të sazes dhe tregimet dhe filozofinë pas saj.

“Nuk dija asgjë për sazen deri në moshën 20-vjeçare. Atë e zbulova në një Shtëpi Cem në Berlin. Më vonë mësova kulturën dhe gjuhën. Që atëherë, sazja nuk më lëshoi më kurrë dhe kam ngecur me të”, thotë Nachtmanova për BIRN.

Nachtmanova mund të jetë njohur relativisht vonë me sazen në periferitë e Berlinit të populluara nga shumë turq dhe kurdë nga Turqia, por brenda një kohe të shkurtër ajo është bërë e njohur për entuziazmin e saj për kulturën bardike turke dhe sazen – dhe sigurisht për zërin e saj të kristaltë.

“Kur fillova të luaj saze në YouTube, kjo krijoi një lloj interesi, sepse besoj se dukesha shumë jo turke”, thotë ajo, duke aluduar për flokët e saj bionde.

Udhëtim i bërë në drejtim të kundërt

Popullariteti i Nachtmanova arriti një tjetër kulm pasi ajo publikoi këtë vit një film dokumentar të prodhuar nga Stephan Talneau, “Saz: The Key of Trust”.

Në dokumentar, ajo dhe ekipi i saj udhëtojnë nga Berlini në Iran përmes Bosnjës, Shqipërisë, Kosovës, Bullgarisë, Turqisë dhe Azerbajxhanit për të ndjekur udhëtimin e sazes – mbrapsht.

“Ne diskutuam ta bënim atë një pjesë të kërkimit akademik për kulturën bardike turke në Berlin, por më pas regjisori ynë tha: ‘Le të bëjmë një film dokumentar.’ Ne nuk donim të shkonim në Anadoll direkt nga Berlini, por vendosëm të ndiqnim një linjë nga Ballkani në Anadoll dhe në Iran”, kujton Nachtmanova.

Ajo e kuptoi se me kalimin e kohës kishte dy linja kryesore në udhëtimin e sazes drejt perëndimit.

“E para ishte nga Azia Qendrore në Ballkan përmes Anadollit, por një tjetër vijonte nga India në zonat kurde në Mesopotami përmes Iranit. Këto dy linja kryesore janë gjithashtu të lidhura me njëra-tjetrën”, thotë ajo.

Ajo shton se emri i instrumentit të përdorur në një vend ofron një të dhënë se nga e ka origjinën instrumenti.

“Për shembull, tamburi bullgar, i lidhur me tamburin indiane ose sazen boshnjake, është gjithashtu e lidhur me sazen e Anadollit. Çiftelija shqiptare, që do të thotë “dy tela”, vjen padyshim nga gjuha turke, por edhe Dotar i Iranit ka të njëjtin kuptim”, shpjegon ajo.

Nachtmanova thotë se si përfundim të gjithë këta emra i referohen një instrumenti, sazes.

“Ky është një instrument, por të gjithë vendosin diçka nga vetja, dhe më pas numri i telave, formave dhe melodive gjithashtu ka ndryshuar në përputhje me rrethanat”, thotë ajo.

Për Nachtmanovan, historitë dhe filozofia e treguar përmes këngëve dhe sazes në shumë kultura dhe kombe janë po aq të rëndësishme sa vetë instrumenti.

Njerëzit këndonin dhe luanin në saze për të treguar histori për luftën, dashurinë, rebelimet, fenë dhe historinë, thotë ajo.

“Ky instrument u mëson njerëzve përulësinë. E pranoj se nuk është e mundur të kuptosh gjithçka për të, por unë ndjej dashuri dhe durim me sazen”, thotë Nachtmanova në dokumentar kur ata vizitojnë Tuncelin, një qytet në Turqi me një kulturë të fortë sazeje.

Nachtmanova dhe kolegët e saj po planifikojnë të mbajnë një festival muzikor i cili do të përfshijë shumë nga muzikantët që ata takuan në udhëtimin e tyre.

Lidhje muzikore me Perandorinë Osmane

Udhëtimi i Nachtmanovas në film fillon në Zivinice në Bosnje, duke hulumtuar rrënjët e sazes së madhe dhe të bukur boshnjake.

“Zivinice ishte vendi i parë ku xhiruam dhe ndenjëm thuajse një javë atje. Sazja e Bosnjës është një lidhje midis Perandorisë Osmane dhe Bosnjës. Është një instrument i madh. Krahu im mezi arrin deri në fund”, thotë Nachtmanova.

Në Bosnje, ajo viziton gjithashtu një punishte të vjetër sazesh në pronësi të një boshnjaku vendas dhe më vonë, e veshur me një fustan tradicional boshnjak dhe qeleshe, performon me një grup muzikor vendas Sevdah.

“Fillimisht, ishte nga Persia dhe më pas turqit e sollën këtu, në Bosnjë, dhe ne e përmirësuam atë për muzikën tonë”, thotë në film Elmir Krivalic, një anëtar i grupit Sazlija Sevdah Zivinice.

Ndërsa sazja boshnjake është shumë e madhe, komplekse dhe e zbukuruar, çiftelija shqiptare është e kundërta. Ajo është e vogël, ka vetëm një ngjyrë dhe ka vetëm dy tela, e ngjashme me Dotarin iranian ose Kopuzin e Azisë Qendrore.

“Sazja u transformua shumë në rajon. Sazja boshnjake është e madhe, por çiftelija shqiptare është shumë e vogël. Ndonjëherë pyes veten nëse janë i njëjti instrument. Sazja është një instrument elitar shumë urban në Bosnje, por në Shqipëri është e kundërta”, vëren Nachtmanova.

Pasi këndoi këngë shqiptare për rebelimet e tyre kundër sulltanëve osmanë, luajti dhe kërceu në malet shqiptare, ajo vazhdoi udhëtimin e saj drejt Bullgarisë ku kultura e sazes është pothuajse e harruar.

Ata largohen pothuajse duarbosh nga Bullgaria derisa gjejnë një turk etnik vendas në Bullgarinë lindore, i cili kishte shpëtuar një saze shekullore dhe tekste të shkruara në një fletore të vjetër, të kaluar brez pas brezi.

Vendasit e fshatit të largët thonë në film se paraardhësit e tyre erdhën nga Khorasani, një rajon i lashtë turk që sot shtrihet në Iran, Turkmenistan dhe Uzbekistan. Shenjat në sazen e lashtë në persisht ofrojnë dëshmi të historisë së tyre.

Përpara se të nisej për në Turqi, Azerbajxhan dhe Iran, Nachtmanova u impresionua me historinë e tyre dhe premtoi ta çonte në Khorasan, atdheun e tyre të lashtë.

“Mali me malin nuk takohen, por njerëzit takohen një ditë”, pajtohet një vendas i vjetër, duke përdorur një thënie të lashtë turke, duke iu referuar situatave të dëshpërimit, por edhe shpresës.

Nachtmanova shpjegon në film se kultura evropiane i dha formë sazes së sotme në Ballkan, duke vënë në dukje ngjashmëri me mandolinën evropiane dhe buzukun grek.

“Ky është një instrument, por të gjithë vendosin diçka në të nga vetja dhe më pas numri i telave, formave dhe melodive u ndryshuan në përputhje me rrethanat”, përfundon ajo.